Nog ééntje dan: Waarom wij mensjes nooitgenoeg zijn

Morgen begin ik écht. Dus vandaag is dat laatste stukje appeltaart voor mij. En een stukje chocolade bij de thee moet kunnen. Nog eentje dan, om het af te leren. Huh, is de reep al op? Google: is er nog ergens een winkel open? Hé, zes ongelezen appjes! Alleen even dit berichtje lezen. Een linkje. Wauw, interessant artikel. Word er trouwens al gereageerd op mijn nieuwe post op Insta? En zie ik het goed dat vijf nieuwe mensen mijn LinkedIn-profiel hebben bekeken? Waarom had ik mijn telefoon ook alweer gepakt?

Misschien ben ik wel verslaafd. Aan suiker en aan likes.

“Verslaving is eigenlijk een heel gezond mechanisme,” stelt gedragsbioloog Patrick van Veen, die onderzoek doet naar de drijfveren van ons gedrag, me gerust. “Dat klinkt misschien raar, maar verslaving heeft een functie. Kijk naar basale verslavingen aan suiker of zout. Dat zijn stoffen die in de natuur weinig voorkomen. Als je ze dan tegenkomt, zegt je lichaam: ‘Neem zo veel mogelijk, je weet niet of je het morgen tegenkomt.’”

Dat is lekker, doen we nog een keer

Dat hamsteren van suiker en zout zie je ook bij apen. “Vorig jaar deed ik onderzoek naar het gedrag van chimpansees in het oerwoud van Tanzania. Zij hadden ontdekt dat de achterkant en banden van rugzakken vol zweet – en dus zout – zitten. Elke keer dat de apen een rugzak van een onderzoeker te pakken hadden gekregen en het zout naar binnen hadden geslurpt, gaf hun brein een beloning: ‘Dat is lekker, doen we nog een keer.’ Je snapt dat mijn rugtas nergens veilig was.”

Het lekkere gevoel verdwijnt weer, en dus moet je steeds weer op zoek naar de volgende rush

Zo’n overlevingsmechanisme is verdraaid handig als je rondtrekt op de savanne, maar niet echt noodzakelijk in onze westerse wereld, waarin we struikelen over producten vol zout en suiker. “Het probleem is dat dit door hormonen gereguleerde beloningssysteem niet selectief is. Elke keer als je een stukje chocolade eet, smaakt dat niet alleen goed, maar geeft je brein ook een soort drugsshot in de vorm van dopamine af: dit is lekker, dit doen we nog een keer. Dat schouderklopje krijg je ook na het gebruik van vet en nicotine. Het lekkere gevoel verdwijnt weer, en dus moet je steeds weer op zoek naar de volgende rush. En dat steeds sneller achter elkaar.”

Je eigen heroïne

Zelfs gezonde dingen kunnen schadelijk worden, als we erin doorslaan. “Ken je dat lekkere gevoel na een intensieve workout? Dat wordt veroorzaakt door soortgelijke drugsachtige stoffen, endorfines, die pijn bestrijden en vechten tegen uitputting. Eigenlijk is het je eigen heroïne. Het is ditzelfde mechanisme dat maakt dat mensen doorgaan met wenkbrauwen plukken of nagelbijten, tot bloedens toe. Het speelt zelfs een rol bij automutilatie. Het lichaam waarin we rondlopen, is ontworpen om te overleven op de savanne, niet in onze moderne samenleving. Die endorfines zijn handig om het tijdens een achtervolging net iets langer uit te houden dan een mammoet. Maar niet als je elke dag zó intensief gaat sporten dat je de ene na de andere blessure oploopt.”

Je post niet iets op Instagram omdat je het leuk vindt om een post te maken, maar omdat je op zoek bent naar likes

Mijn telefoon licht op. ‘Je schermtijd is met 17 procent verhoogd ten opzichte van vorige week,’ deelt mijn telefoon mee. “Naast fysieke verslavingen bestaan er ook sociale verslavingen, ook al wordt dat niet zo in de literatuur beschreven. We willen nu eenmaal bij een groep horen, waardoor we soms dingen gaan doen die uiteindelijk ook verslavend zijn. In de westerse wereld vinden we dat je vooral jezelf moet kunnen zijn. Uit biologisch oogpunt is dat bullshit. Want je kunt niet als eenling overleven; je moet je altijd conformeren aan een groep. In sociale contacten maak je oxytocine aan, dat ook wel bekendstaat als het knuffelhormoon. Je lichaam zegt: dit is een goede keuze, ga zo door. Mijn moeder heeft helemaal niks met social media, maar toen ik een foto van haar en mij op social media zette, vroeg ze toch of er al likes op waren gekomen. Je post niet iets op Instagram omdat je het leuk vindt om een post te maken, maar omdat je op zoek bent naar likes.”

Meepraten over House of Cards

En als iedereen om me heen het over die ene serie op Netflix heeft, móét ik wel kijken. “Wil je House of cardsdaadwerkelijk zien, of wil je erover mee kunnen praten? Het is een soort groepsdruk: je gaat gedrag vertonen om bij een groep te blijven horen. Filmmakers snappen dat mechanisme. Onderschat de hoeveelheid cortisol die loskomt bij een spannende serie niet. Je moet doorkijken om antwoord te krijgen op je vragen. Het is bijna hetzelfde als een fysieke verslaving, waarbij je dingen tot je neemt om te overleven. Maar waar informatie over je familieclan vroeger van levensbelang kon zijn voor het voortbestaan ervan, val je nu echt niet ineens dood neer als je niet weet hoe de serie afloopt.”

Waarom grijpt de een naar alcohol of sigaretten en lijkt de ander geen genoeg te krijgen van shoppen? “Mensen hebben verschillende gevoeligheden. Persoonlijkheid en fysieke verschillen spelen daarin een rol. Sommige mensen zijn verslavingsgevoeliger: die zijn gokverslaafd, maar hadden net zo goed shopverslaafd kunnen zijn. Ze zijn gewoon op zoek naar nieuwe shots dopamine. Je bent pas verslaafd op het moment dat je de controle verliest en je niet meer zonder kunt. Je eet of slaapt nauwelijks meer, zodat je kunt blijven gamen of bingewatchen. Gelukkig roept ons gezonde verstand ons dan vaak tot de orde: je slaapt maar vier uur per nacht, dit is niet normaal. Daarom kunnen we veel verslavingen de baas zijn.”

Vechten tegen duizend slimme mensen

Maar is dat niet vechten tegen de bierkaai? Ik hoorde een oud-productfilosoof bij Google zeggen dat er aan de andere kant van mijn schermpje duizenden slimme mensen hun best doen om mijn zelfbeheersing te ondermijnen. Het Centre for Humane Technology, dat bestaat uit ex-medewerkers van grote techbedrijven, stelt zelfs dat ons brein wordt gekaapt door technologie. Op YouTube en Netflix start de volgende aflevering automatisch. Hoe vaker ik op Instagram zit, hoe beter de app weet wat ik wil. En dus kom ik vaker terug.

“Onze omgeving verandert voortdurend,” knikt Patrick. “Een tijd geleden werd je als shopverslaafde gelimiteerd door openingstijden van fysieke winkels; nu kun je online 24 uur per dag overal ter wereld onbeperkt shoppen en hoef je niet eens meer met tassen te slepen. De vraag is: hoe gaan we daar als maatschappij mee om? In sommige gevallen wordt het product aan banden gelegd: gokken mag alleen in het casino. Maar je ziet dat de discussie over zout, suiker en vet in producten al veel ingewikkelder is. Daar komt het toch uiteindelijk aan op individuele keuzes.”

Probeer het eens te testen: kun je nog zonder dat wijntje?

Daarom is bewustzijn over je eigen gedrag en keuzes een goed begin. “Staat mijn gedrag andere dingen die ik belangrijk vind in de weg? Vind ik het oké om opgeteld een dag in de week kwijt te zijn aan mijn telefoon? We praten ons eigen gedrag heel snel goed. Probeer het eens te testen: kun je nog zonder dat wijntje? Eet eens een maand geen suiker. Zo ontdek je wie de controle heeft.”

Lees ook: Corrie was verslaafd aan alcohol 'Het is een wonder dat ik het overleefd heb'

Beeld: Magda Rinkema